የንባብ ባሕል ለምን እንዴትስ ይፈጠራል?

ስለ ንባብ ባሕል ስናነሣ በሀገራችን ያለው የንባብ ባሕል በዓለማችን ብቸኛውና የመጠቀ የረቀቀ የመጨረሻው ደረጃም ላይ የደረሰ ነው፡፡ይህም ማለት መጻሕፍትን ጥሬ ንባባቸውን ብቻ ሳይሆን ከነምሥጢራቸው ጥጥት አድርጎ በቃል እስከ ማነብነብ ወይም መያዝ የደረሰ ፡፡ ሀገራችን ስላሏት እሴቶች ምንጭ ወይም አድራሻ ስናስስ ዞረን ዞረን የምንደርሰው አንድ ቦታ ነው የኢትዮጵያ ቤተክርስቲያን፡፡ የኢትዮጵያ ቤተክርስቲያን ከላይ የጠቀስኩትን የራሳችን የሆነን የንባብ ባሕል የፈጠረች ቤተክርስቲያን ነች፡፡ በኢትዮጵያ ቤተክርስቲያን ውስጥ እጅግ ብዙ ዓይነት መጻሕፍት አሉ የሚገርመው ታዲያ ከእነዚህ መጻሕፍት በሊቃውንቱ በቃል ያልተያዘ መጽሐፍ አለመኖሩ ነው እንዲኖርም አይጠበቅም፡፡ ይሄ ዓይነት የተለየ የንባብ ባሕላችን ታዲያ ሀገራችን በተደጋጋሚ በጠላት በተጠቃችና መጻሕፍት በወደሙ፣ በጠፉ፣ በተቃጠሉ ጊዜ እነሱን መልሶ ለመጻፍና ለመተካት እንዲቻል አድርጓል፡፡ አንዳንዴ ግን ኧረ ምን አንዳንዴ በብዛት ማለት ይቻላል ሊቃውንቱም በአደጋው አብረው የመጥፋት ችግር ሲያጋጥማቸው የነበሩን መጻሕፍትም እስከወዲያኛው ጠፍተው የመቅረት ችግር ሊያጋጥም ችሏል፡፡ የሆኖ ሆኖ ግን ያለን የንባብ ባሕል እዚህ ድረስ ማለትም መጻሕፍትን በአንድም በሌላም ምክንያት ቢጠፉ መተካት በሚያስችልበት ደረጃ በመሸምደድ ሳይሆን አመስጥሮ በቃል ጥጥት አድርጎ መያዝ ደረጃ ላይ የደረሰ ነው፡፡የኢትዮጵያ ቤተክርስቲያን ለሀገራችን መጋቤ ጥበብ መሆኗ ይታወቃል ይሄንን የማያውቅ ዜጋም ይኖራል ብዬ አልገምትም፡፡ ከፊደል እስከ የሕክምና ጥበብ ድረስ ያሉንን ዘርፈ ብዙ ብርቅና ድንቅ ሀብቶቻችንን እሴቶቻችንን ያገኘነው ከዚህችው ቤተክርስቲያን ነው፡፡ እንዳለመታደል ሆኖ ዘመናዊት ኢትዮጵያ ብዙ ነገሮችን ከቤተክርስቲያን ስትወስድ ለዘመናዊነቱ የኑሮ ዘይቤዋ ሊጠቅሟት ይችሉ የነበሩ ነገር ግን ያልወሰደቻቸው ወይም ልትወስዳቸው ያልቻለቻቸው በርካታ ቁም ነገሮች አሉ፡፡ከነዚህ ጥቅሞች ውስጥ አንዱ ይህ ከላይ ያለሣነው የንባብ ባሕል ሲሆን ሌላኛው ደግሞ የሒስ ባሕል ነው፡፡

ከኢትዮጵያ ቤተክርስቲያን ሙሉውን ቀርቶ ቅንጣቱን ማለትም በቃል ልቅም አድርጎ መያዙ ቀርቶ የመጻሕፍትን ንባብ ፍላጎት ፍቅርና አንብቦ የመረዳትን ያህል እንኳን የንባብ ባሕሏን ብንወስድ ኖሮ በአስተማማኝ ሁኔታ እንደሌሎቹ በአንባቢነታቸው እንደምናደንቃቸው ሀገራት አንባቢ ሕዝብ ማግኘታችን እርግጥ በሆነ ነበር፡፡ አንድ እጅግ የሚገርመኝና የሚደንቀኝም ነገር አለ ደራሲያንና ሐያሲያን የተባሉ ግለሰቦች በብዙኃን መገናኛ በቀረቡ ቁጥር  ስለ የንባብ ባሕልና የሒስ ባሕል ሲናገሩት የምሰማው፡፡ በእውነት እጅግ ሀፍረት ይሰማኛል አዝናለሁም ፡፡ እንደነሱ ግንዛቤ እኛ ኢትዮጵያውያን የንባብና የሒስ ባሕል የለንም፡፡ እስከዛሬ ከሰማኋቸው ከእነዚህ ግለሰቦች አንዳቸውም እንኳን እንዲያው ተሳስተው እነኝህ እሴቶች እንዳሉን ለመናገር የሞከረ ሰምቸ አላውቅም፡፡ የሚገርመው የሚሰጡትን ሐሳብ ሲሰጡ ኢትዮጵያን ወይም ማንነታችንን ጠንቅቀው እንደሚያውቁ ሆነው ማውራታቸው ነው፡፡

ከላይ እንደጠቀስኩት ብንወስድ ኖሮ ይጠቅመን የነበረ ግን ያልወሰድነው የሒስ ባሕል ነው፡፡ እነኝሁ ደራሲንና ሐያሲያን ስለ ዘመናዊው ሥነ ጽሑፋችን እድገትና ችግሮቹ ሲያወሩ፣በእንድ የሥነጽሑፍ ሥራ ላይ ሒስ ስለመስጠትና መቀበል ያለንን ልምድ ሲናገሩ ‹‹እኛ የሒስ ባሕሉ ስለሌለን በቅን ሐሳብ ላይና ሞያው በሚጠይቀው ሥነምግባር ላይ ተመሥርቶ ሞያዊ ሒስ የሚሰጥና የሚቀበል የለም›› በማለት የደመድማሉ፡፡ እንግዲህ እንደነሱ ግንዛቤ እኛ የሒስ ባሕል የለንም፡፡ የሚደንቀው ነገር ግን እንደ ዜማና የዜማ ምልክት(ኖታ) ሁሉ ሒስንም ለዓለም ያስተማርንና ያስተዋወቅን እነኝህ ‹‹ምሁራን›› ባሕሉ የላችሁም የሚሉን እኛ ኢትዮጵያዊያን መሆናችን ነው፡፡ በኢትዮጵያ ቤተክርስቲያን ቅኔ የሚባል የአብነት ትምህርት ዓይነት አለ ይህ የትምህርት ዓይነት ከሃይማኖታዊ ጉዳዮች አንሥቶ እስከ ፍልስፍና ያሉ ዕውቀቶች የሚፈተቱበት፣የሚበለቱበት፣የጭንቅላት የማሰብና የማስተዋል ችሎታና አቅም የሚፈተንበት የትምህርት ዓይነት ነው፡፡ ይሄንን ትምህርት የሚማር ተማሪ ብቃቱን አስመስክሮ ለመመረቅ እስኪበቃ ጊዜ ድረስ በተደጋጋሚ የሚከውነውና የሚከወንበት ጉዳይ አለ እሱም የቋጠረውን ቅኔ ከመምህሩና ከባልንጀሮቹ ተማሪዎች ፊት ቆሞ መቀኘት መዝረፍ መናገርና ብስለት ጥንካሬውን ማስመስከር በሒስ ማስፈተሸ ማስበርበር ላቅ ባሉትም ላለመነጠቅ ማራቀቅ ይኖርበታል፡፡ በሒደቱም መጀመሪያ ተማሪዎቹ እየተፈራረቁ የቻሉትን ያህል እየተቀባበሉ የቅኔውን ድክመት ጥንካሬ እየጠቀሱ ይተነትናሉ ይዘረዝራሉ ይፈተፍታሉ፡፡ በመጨረሻ ላይ ደግሞ መምህሩ እንደመምህርነታቸው የቅኔውን ድክመት ጥንካሬና የተሰጠውንም ሒስ አብጠርጥረው ይተቻሉ(ያሔሳሉ) ይገመግማሉ፡፡ ያ ተማሪ በዚህ ዓይነት ሒደት በተደጋጋሚ አልፎ ብቃቱን ሲያረጋግጥ ያ ተማሪ ይመረቃል ፡፡ ሒስና የቅኔ ትምህርት የዚህን ያህል የጠበቀ ሀገርኛ ቁርኝት አላቸው፡፡ እንግዲህ ይህ ሒሳዊ የትምህር ባሕል በትንሹ ለ1500 ዓመታት ያህል ሲካሄድ ቆይቷል አሁንም በመሰጠት ላይ ይገኛል፡፡ ይሄንን የማያውቁ የኛ ደራሲያንና ሐያሲያን ታዲያ የሒስ ዋነኛ ባለሀብቶች መሆናችንን ባለማዎቅ የንባብና የሒስ ባሕል የለንም በማለት በድፍረት ይናገራሉ ፡፡እንዲህ በድፍረት ለመናገር ከመቸኮል  በፊት ግን መለስ ብለው ማንነታችንን ለመፈተሸ ቢሞክሩ ተሳስቶ ከማሳሳት መዳን በቻሉ እላለሁ፡፡ ይሄንን ጥንቃቄ ባለማድረግ ብዙ ሰዎች በብዙ ጉዳዮች ላይ እጅግ የተሳሳቱ ነገሮችን ሲናገሩ እስተውላለሁ፡፡

ሌሎች ብዙ ነገሮችን ከኢትዮጵያ ቤተክርስቲያን እንደወሰድን ሁሉ ይሄንን በሳል የሒስ ባሕልም ወስደን ቢሆን ኖሮ ዘመናዊው የሥነጽሑፍ እድገታችን የት በደረሰ ነበር፡፡ እዚህ ላይ ይህ የሒስ ባሕል ለእኛ እንግዳ ካልሆነ ጭራሽም እንደ ባሕል ካለንና ከነበረን እንዴት ጥቅም ላይ ሳናውለው ጭራሽም እንዳለን እነኳን ሳናውቀው ልንቀር ልንረሳው ቻልን የሚል አግባብንት ያለው ጥያቄ ሊነሣ ይችላል ይገባልም፡፡ የዚህ ክፍተት መፈጠር ብቸኛ ምክንያትም ዘመናዊት ኢትዮጵያን የመሰረቱ አውሮፓና አሜሪካ ተምረው የመጡ ምሁራኖቿ ዘመናዊት ኢትዮጵያን የመሠረቱበት መሠረት ኢትዮጵያዊ ሳይሆን ምዕራባዊ መሆኑ ነው፡፡ በራሷ ወይም በነበራት መሠረት ላይ ሳይሆን እንደአዲስ ሀገር በአዲስ አውሮፓዊ መሠረት ላይ የተመሠረተችው አዲሲቷ ኢትዮጵያ ነባሩን ዕውቀትና የዕውቀት መንገድ ይጥቀም ይጉዳ በቅጡ ሳትመረምረውና ሳታጤነው ኋላ ቀር እንደሆነ በመቁጠር ጣል እርግፍ አድርጋ የሁሉም ነገር መፍትሔና መላ አውሮፓዊ አስተሳሰብ ነው ብላ ማመኗ ከሁለት ያጣ ሊያደርጋት ቻለ ፡፡ በዚህም ምክንያት እንደ የንባብና የሒስ ባሕሎቻችን ያሉ ምርጥ ተሞክሮዎቻችንም አብረው ተዳፍነው እንዲቀሩና እንዲረሱም ሊያደርጋቸው ቻለ፡፡ ዛሬ ላይ ያለው ትውልድም እነዚህ ምርጥ ባሕሎቻችን ጭራሽም እንደሌሉን አፉን ሞልቶ እስከመናገር ደረሰና ዓረፈው ፡፡

የሌሎች ሀገሮችን የንባብና የሒስ ባሕሎች ተሞክሮዎችን ስናይ እንደኛ እድሜ ጠገብ አይደሉም፡፡ ለምሳሌ በንባብ ባሕሏ ተደናቂ የሆነችውን አንድ ሀገር ተሞክሮ ዕንይ፡-

እንግሊዞች በአንባቢነታቸው እጅግ የሚደነቁ ናቸው፡፡ አንባቢነትን የባሕላቸው አካል ለማድረግ የቻሉም ናቸው፡፡ ይሄንን እመርታ ወይም ታላቅ ውጤት ያገኙት ግን ያለማሰለስ በብዙ ጥረትና ድካም እንጂ እንዲሁ የተዋሐዱት ወይም አብሯቸው የተፈጠረ ልማድ ሆኖ አይደለም፡፡ ሕዝባቸውን የዚህ ድንቅ ባሕል ባለቤት ሊያደርጉት የቻሉት ከኢንዱስትሪ(ከምግንባብ) አቢዮት በኋላ ወይም ሩቅ ባልሆነ ጊዜ በዚያው ወቅት ምቹ ፖሊሲ መመሪያ በመቅረጽ ለምሳሌ ወረቀትና መጻሕፍትን ከቀረጥ ነጻ በማድረግ አድካሚ የሆነ ታላቅ ዘመቻ በመክፈት ነበር፡፡ ለዚያ የተቀናጀና የተደራጀ ዘመቻ አንድ ጥሩ ግልጽና ሳቢ መሪ ቃል (slogan) ነበራቸው “እያነበብክ ያግኙህ” ወይም ‹‹እያነበብክ ተገኝ›› በቋንቋቸው ባልሳሳት “Let them find you while you are reading ወይም let you be found when you are reading” የሚል ነበር፡፡

በዘመቻው ወቅት በምድረ እንግሊዝ ይህ መፈክር ያልተሰቀለበት ቦታና  ግድግዳ የማስታወቂያ ሠሌዳ አልነበረም ማለት ይቻላል በየአውቶቢሱ እና ሕዝብ በሚገኝበት ቦታ ሁሉ በትልልቅ እና ባጌጡ ቃላት “እያነበብክ ተገኝ” የሚለው ጽሑፍ ይጻፍ ነበር፡፡ የብዙኃን መገናኛዎችም በልዩ ትኩረት አመርቂ ጥረት አድርገዋል፡፡ የዚህ ጠንካራ ጥበብ የተሞላበት ጥረት ውጤትም በሚያስደስት ሁኔታ ማንበብ ወይም አንባቢነት ባሕሉ የሆነን ማኅበረሰብ ማግኘት ሆነ፡፡ በመሆኑ ይሄንን ያህል መድከም ያስፈለጋቸው ለምን ነበር ስንል መልሱ ቀላልና ግልጽ ነው፡፡ አንባቢ ሕዝብ ጠንካራና ባስተማማኝ ሁኔታ ያደገች የበለጸገች ሀገርን መፍጠር ስለሚችል፣ አንባቢ ማኅበረሰብ ራሱንና አካባቢውን ጠንቅቆ ስለሚያውቅና ስለሚረዳ፣ አንባቢ ማኅበረሰብ ተወደውም ሳይወደዱም ለሚፈጠሩ ችግሮች መፍትሔ ሰጭና የመፍትሔ አካል ስለሆነ፣ አንባቢ ማኅበረሰብ ፈጣሪና ፈልሳፊ ስለሆነ፣ አንባቢ ማኅበረሰብ የነቃና የበቃ ሥልጡን ስለሆነ፣ አንባቢ ማኅበረሰብን መግባባትና ማስተዳደር ቀላልና ማራኪ አዝናኝም ስለሆነ፣ አንባቢ ማኅበረሰብ በራስ መተማመኑ ጠንካራ ስለሆነ፣ አንባቢ ማኅበረሰብ ኃላፊነት ስለሚሰማው ወዘተ ወዘተ…

እኔ ደግሞ የእኛዋን አህጉር መሪዎች እንዲህ ስል ልጠይቅ፡-

ያደጉ ሀገሮች ለምንድን ነው ወረቀትን ከቀረጥ ነጻ ያደረጉትና የሚያደርጉት? ገንዘብ ስለተረፋቸው ነውን? ለምንስ ነው አንባቢ ሕዝብ እንዲኖራቸው ያለመታከት የደከሙትና የሚደክሙት? ሥራ ፈት ሆነው የሚሠሩትን ሥራ ስላጡ ይሆን? በጉዳዩ በመድከማቸው ያገኙትን ውጤት በማየትና በመረዳት በመንፈሳዊ ቅናት በመነሣሣት እኛስ ከዚህ ግሩም ተሞክሮ ልንማረው ልንቀስመው የምንችለው ቁምነገር እንዴት ነው ሊኖር የማይችለው? የጥመት ወይስ የእውቀት ማነስ? የጥፋት ዓላማ ወይስ የግንዛቤ አድማስ መጥበብ? የዚህች አህጉር መንግሥታት ከንባብ በሚገኙ ከላይ በዘረዘርናቸው ጥቅሞች የታነፀ የተገነባ ሰብእና ያለው ሕዝብ እንዲኖራቸው አይፈልጉምን? ለምን? ይሄ ለሀገሩና ለሕዝቡ እሠራለሁ አስባለሁ ከሚሉ መሪዎች የሚጠበቅ ነውን?፡፡

የአንድ አፍሪካዊ ሀገር መንግሥት በወረቀት ላይ ቀረጥ ጥሎ የገዛ ሕዝቡን ከንባብ (ከዕውቀት) ጋር አቆራርጦ ወይም አራርቆ ከቀረጡ ገንዘብ ቢያገኝ ለነገሩ እዚህ ግባ የሚባል ገንዘብ ከወረቀት ቀረጥ የሚያገኝ የለም ብቻ እንዲያው አገኘ ብለን እናስብና ምንም ያህል ብር ቢያገኝ ያቺ ሀገርና ያሕዝብ በምንም መመዘኛ ቢታይ ተጠቀሙ ወይም ይጠቀማሉ ማለት ዘበት ነው፡፡ ሕዝቡ በቀረጥ ምክንያት ከንባብና ከዕውቀት ተራርቆ እንዴት ነው ተጠቀመ ብለን ልናስብ የምንችለው? ምክንያቱም ያች ሀገር በወረቀት ላይ ቀረጥ ጥላ ከምታገኘው መናኛ ጥቅም ይልቅ አንድ ሚሊዮን ጊዜ እጥፍ ወረቀት ከቀረጥ ነጻ ሆኖ ቢቻል እንዲያውም ቢደጐምና ያሕዝብ አንባቢ ሆኖ ከንባብ የሚገኙ የዕውቀት ፍሬዎችን የሚመጠምጥ እና የሚውጥ ቢሆን ለሀገርና ለራሱ የሚያስገኘው ጥቅም ያለጥርጥር ከላይ እንዳልኩት አእላፋት (ሚሊዮን) ጊዜ እጥፍ ይበልጣልና፡፡ ሁሉም የአፍሪካ ሀገራት ወረቀትን ይቀርጣሉ ማለቴ ግን አይደለም፡፡ ወረቀትን አይደለም እንዲያውም አብዛኞቹን የኪነት ሥራዎች እና ውጤቶችን ጭምር ከቀረጥ ነጻ ያደረጉም አሉ፡፡ ጐረቤት ሀገር ኬንያን መጥቀስ ይቻላል፡፡ አቤት አቤት እንዴት ያስጐመጃል ይሄንን ዕድል የእኛ ሕዝብ ቢያገኘው ኖሮ ካለው የተሟላ አቅምና የጥበብ ሀብት አንፃር ምን ተአምር ሊፈጥር ይችል እንደነበር ስገምት እጅግ እበሳጫለሁ፡፡ እዚህ ላይ አሜሪካውያን የሚጠቅሱትን አባባል ብጠቅስ ደስ ይለኛለ “taxing paper is taxing knowledge” ወረቀትን መቅረጥ እውቀትን መቅረጥ ነው ይላሉ፡፡ እንዴታ ጃል በትክክል እንጂ ላወቀውማ ነበር፡፡

የኢትዮጵያን ታሪክ ለሚጽፉና ለሚመረምሩ ሰዎች መጻሕፍትን ሲመረምሩ በየዘመናቱ ስለነበረው ነገር ሁሉ ሙሉ መረጃ ማግኘት በጣም አስቸጋሪ እና ፈትኝ ሥራ ሆኖባቸው ያገኙታል፡፡ ለዚህ ችግር ደግሞ ተጠያቂ የሚያደርጉት በወቅቱ የነበሩትን በተለይም የክብረ ነገሥትንና የየነገሥታቱን ዜና መዋዕሎችን ጸሐፍት ነው፡፡ ስለነገሥታቱ ጥፋትና ሌሎች ችግሮችን ሊጽፉልን አልቻሉም በማለት፡፡

ነገር ግን በዚህ ጉዳይ ላይ ቅሬታ ያላቸው የዘመናችን ታሪክ ተመራማሪዎችም ሆኑ ሐያሲያን እንዲሁም ጸሐፍት ያልተረዱትና ልብ ያላሉት ነገር ቢኖር በዘመናችን ያሉ የኋላ ቀር ሀገሮች መንግሥታት ጸሐፍትን ለምን እንደሚጫኑና ነጻነታቸውን እንደሚነፍጉ፣ እንዲጽፉ ከፈቀዱ ለእነርሱ መልካም መስሎ የታያቸውን ማለት ለየአስተዳደሮቻቸው አመቺ የሆነና ተቺ ያልሆኑ ባስ ካለም የሌላቸውን ዲሞክራሲያዊነት (በይነ ሕዝባዊነት) እና ፍትሐዊነት የሚያወድስ መጣጥፍ ብቻ ለምን እንዲጻፍ እንደሚያደርጉ፣ የዘመናችን ታሪክ ጸሐፊ ነን ተመራማሪ ነን፣ ሀያሲ ነን ባዮችም የዘመናችንን እምነተአስተዳደራዊም (ፖለቲካዊም) ሆነ ማህበራዊ ኩነቶችን ያለፍርሀት፣ ያለችግርና መሸማቀቅ እንደወረደ ያለውን ነገር ለመጻፍም ሆነ ለመናገር ለምን እንዳልቻሉ መረዳት መገንዘብ ቢችሉ የክብረ ነገሥትንና የየዜና መዋዕሎችን ጸሐፍት የሚኮንኑበት አንዳችም አፍና ምክንያት እንደሌላቸው በተረዱ ነበር፡፡

እንግዲህ የአፍሪካ ሀገራት መንግሥታት በተለይ አንባገነኖቹ በወረቀት ላይ ከባድ ቀረጥ የሚጥሉበትና ጸሐፍትም የተሰማቸውን የሚያውቁትን እንዳይጽፉ የሚያደርጉበት ምክንያትም የመረጃ ፍሰቱ ቀላልና ፈጣን እንዳይሆን ለባለቤቱ ማለትም ለሕዝቡ ተደራሽ እንዳይሆን በማሰብና ይህንን በማድረጋቸውም ወንጀሎቻቸውና ግፎቻቸው እንዲደበቁ እንዲሰወሩ ያደረጉ ስለሚመስላቸው፣ እንዲደበቅ እንዲሰወር በማድረጋቸውም አገዛዛቸውን ያረዘሙ ስለሚመስላቸው ነው፡፡ እንጂ ወረቀት ከቀረጥ ነጻ ቢሆን የመማር ማስተማር ሂደቱን ማለትም የቀለም ትምህርትን ጨምሮ የመረጃ ፍሰትንም ቀላልና የተሳለጠ እንዲሆን ከማስቻል አንጻር ሕዝብና ሀገር ምን ያህል ሊጠቀሙ እንደሚችሉ መረዳት ተስኗቸው ወይም አተውት አይመስለኝም፡፡ ነገር ግን ይህንን ማድረግ ለተጠያቂነት ስለሚዳርጋቸው መጠየቅ ስለሚፈሩና ስለማይፈልጉ እንጂ፡፡ አይገርምም? በጥቂቶቹ ጥቅም ምክንያት የስንት አእላፋት (ሚሊዮኖች) ወይም የአንድ ሀገር ሕዝብ እጣ ፈንታ ወይም ሁለ ነገር እንዲጨልም መፈረዱና መደረጉ? እንዳይበራና እንዳይፈካ መከልከሉ? አያሳዝንም?

amsalugkidan@gmail.com